Prawidłowy rozwój emocjonalny dziecka w wieku przedszkolnym. Na co zwrócić uwagę?

Okres przedszkolny stanowi jedną z najbardziej dynamicznych faz w rozwoju emocjonalnym dziecka. To właśnie w tym czasie tworzone są podwaliny, które kształtują przyszłą osobowość dziecka. Dlatego warto mieć na uwadze, że zahamowania w rozwoju emocjonalnym mogą mieć wpływ na inne sfery rozwoju. Wsparciem dla rodziców w zrozumieniu i odpowiednim reagowaniu na zachowania przedszkolaków mogą być przedstawione w niniejszym artykule fazy rozwoju emocjonalnego dziecka.

Należy jednak pamiętać, że rozwój emocjonalny nie podąża sztywno za kalendarzem – każde dziecko jest inne i dojrzewa w swoim własnym, unikalnym tempie. Nie ogranicza go wyłącznie wiek, lecz także szereg czynników takich jak komponent biologiczny (np. temperament), środowisko, w którym się wychowuje, oraz jego indywidualne doświadczenia. Rozumienie tej indywidualności i dostosowanie wsparcia do osobistych potrzeb dziecka jest kluczem do wspierania jego zdrowego rozwoju emocjonalnego.

Fazy rozwoju emocjonalnego dziecka w wieku przedszkolnym

W wieku trzech lat

Dzieci trzyletnie doświadczają intensywnych, zmieniających się emocji i wyzwań związanych z rozwojem niezależności. Wspieranie rozwoju emocjonalnego trzylatka wymaga cierpliwości, zrozumienia i akceptacji ze strony opiekunów oraz otoczenia.

Poniżej znajduje się zbiór najbardziej charakterystycznych cech dla trzeciego roku życia.

• Dziecko uczy się przy pomocy dorosłych rozpoznawać podstawowe emocje, tj. radość, smutek, złość czy strach, zarówno u siebie, jak i u innych osób.
• Rozwija zdolność do wyrażania swoich emocji w sposób werbalny i niewerbalny. Może używać prostych słów, mowy ciała, gestów czy ekspresji twarzy do komunikowania swoich uczuć.
• Duża labilność emocjonalna – gwałtowne zmiany nastrojów z intensywnymi emocjami, czyli krótki czas przejścia od radości do złości.
• Do regulowania stanów emocjonalnych potrzebna jest osoba dorosła (rodzic, opiekun).
• Dziecko może zaczynać szukać i wykorzystywać strategie radzenia sobie z emocjami oparte np. na wycofywaniu się na chwilę.
• Wyrażanie emocji ciałem (np. poprzez bicie, popychanie, kopanie, gryzienie), co nie jest działaniem intencjonalnym, lecz wynika z dopiero kształtujących się sposobów radzenia sobie z nagromadzonymi emocjami oraz napięciami w ciągu dnia.
• Duży egocentryzm i trudności w rozpoznawaniu emocji innych osób, co jest naturalnym etapem rozwoju i stanowi część procesu, w którym dziecko zdobywa umiejętności społeczne, emocjonalne i poznawcze.

W wieku czterech lat

Dzieci w wieku czterech lat zaczynają skuteczniej rozumieć i wyrażać emocje, rozwijając empatię i zdolność do regulacji emocji, przy jednoczesnym wzroście umiejętności poznawczych i pojawieniu się pierwszych prób budowania relacji społecznych. Oto, co charakteryzuje dzieci w tym wieku:

• Są w stanie nazwać doświadczane emocje, np. wyrażają smutek słowami, co jest efektem nauki i wsparcia ze strony dorosłych.
• Lepiej radzą sobie z rozpoznawaniem zewnętrznych przyczyn emocji, zarówno własnych, jak i innych osób. Zaczynają je identyfikować na twarzach innych ludzi oraz w ich głosie i zachowaniu.
• Rozwija się zdolność do kontrolowania reakcji na emocje. Czterolatek może stopniowo uczyć się, jak reagować w sposób bardziej adekwatny do sytuacji, np. w przypadku złości może próbować rozwiązywać konflikty bez użycia siły.
• Rozwijają zdolność do empatii, zauważając, że inni mogą czuć inaczej niż one.
• Rozładowują napięcie przez ciało na zewnątrz, jednak zdarza się, że emocje są nakierowane na siebie (obgryzanie paznokci, skórek gryzienie rękawów, kręcenie włosów na palec).
• Rozwijają się w większym stopniu niż u trzylatków kompetencje do regulacji emocji.
• W dalszym ciągu wykazują dużą labilność emocjonalną, szybko przechodząc od radości do złości.
• Czterolatek może prosić o pomoc lub szukać wsparcia w momencie, gdy trudno mu sobie poradzić z emocjami np. „mogę się przytulić”.

W wieku pięciu lat

W wieku pięciu lat rozwój dziecka charakteryzuje się osiągnięciem względnej równowagi. To okres, kiedy przedszkolaki rozwijają kluczowe kompetencje społeczne i emocjonalne, które będą wspierać ich dalszy rozwój. Dla pięciolatków charakterystyczne jest:

• Dziecko w wieku pięciu lat posiada umiejętność rozpoznawania podstawowych emocji, takich jak radość, smutek, złość, strach i zdziwienie. Potrafi nazwać te emocje i powiedzieć, co je wywołało.
• Zauważa i interpretuje wyrazy twarzy innych ludzi, co pomaga mu zrozumieć, jakie emocje odczuwają inne osoby. Posiada umiejętności, aby stwierdzić, że osoba uśmiechająca się jest wesoła, a osoba płacząca jest smutna.
• Posiada umiejętność oceny przyczyny emocji i przewidywania, jakie zachowania mogą być z nimi związane.
• Dzieci w tym wieku uczą się, jak wyrażać swoje emocje w sposób odpowiedni i akceptowalny społecznie, np. mogą komunikować, że są smutne lub zezłoszczone, zamiast wyrażać te emocje za pomocą siły.
• Uczy się wpływu na emocje innych oraz adekwatnego reagowania na różne sytuacje, np. pocieszanie płaczącej osoby. To pozytywnie wpływa na zdolność do nawiązywania pozytywnych relacji z rówieśnikami.
• Potrafi zauważać zachowanie innych osób i wyciągać wnioski na temat ich emocji, np. może zrozumieć, że ktoś odczuwa złość, gdy krzyczy lub jest wesoły gdy się uśmiecha.
• Pięciolatki kształtują umiejętność zauważenia fizycznych oznak emocji, takie jak przyspieszone bicie serca, pocenie się. To pomaga im lepiej rozumieć, co się z nimi dzieje gdy odczuwają konkretne emocje.

W wieku sześciu lat

W szóstym roku życia dzieci bywają określane mianem „małych nastolatków”. Jest to bardzo dynamiczny czas w rozwoju. Poniżej charakterystyczne cechy dziecka w tym wieku:

• Sześciolatek jest w stanie rozpoznać podstawowe emocje, takie jak radość, smutek, złość, strach, zaskoczenie oraz obrzydzenie. Potrafi odróżnić je od siebie na podstawie wyrazu twarzy, tonu głosu i gestów.
• Zaczyna rozumieć, że emocje są spowodowane reakcją na określone wydarzenia lub sytuacje, np. może zrozumieć, że smutek może być spowodowany zrobieniem komuś przykrości lub że radość może być wynikiem dobrych doświadczeń np. zabawą z ulubionym kolegą.
• Nabywa umiejętność rozumienia, że emocje mogą się zmieniać, np. wie, że po smutku może pojawić się radość.
• Lepsza kontrola nad emocjami w porównaniu do młodszych dzieci, z tendencją do werbalnego wyrażania uczuć, np. poprzez obrażanie się czy używanie przezwisk.
• Zwiększona świadomość tego, co jest uznawane za dobre, złe oraz co jest społecznie akceptowalne.
• Rozwinięte umiejętności identyfikacji i nazywania emocji – zarówno własnych, jak i innych osób.
• Nawiązywanie pierwszych ważnych przyjaźni, co ma kluczowe znaczenie dla rozwoju społecznego i emocjonalnego.
• Proces kształtowania samooceny, w którym dziecko uczy się oceniać siebie przez pryzmat własnych osiągnięć i reakcji otoczenia.
• Uczy się radzenia sobie z frustracją i porażkami. Próbuje znaleźć rozwiązania problemów lub zwracać się o wsparcie.

W kontekście rozwoju emocjonalnego dziecka istnieje kilka aspektów, na które rodzice powinni zwrócić szczególną uwagę, aby wychwycić potencjalne obszary niepokoju:

• Gwałtowne zmiany w zachowaniu dziecka, takie jak izolacja, nadmierne pobudzenie, utrata zainteresowania dotychczasowymi aktywnościami czy nagłe wycofywanie się.
• Zwrócenie uwagi na ewentualny brak interakcji z nauczycielami i rówieśnikami.
• Skrajne zmiany nastroju, częste okresy smutku, płaczliwość, nadmierna irytacja czy trudności w kontrolowaniu emocji mogą być sygnałem, że dziecko boryka się z trudnościami.
• Zmiany w nawykach snu lub apetycie tj. zbyt duży apetyt, odmowa jedzenia.
• Jeśli dziecko nagle traci zainteresowanie tym, co wcześniej sprawiało mu radość.
• Brak kontaktu wzrokowego.
• Trudności w rozumieniu czy współodczuwaniu emocji innych.
• Zachowania agresywne w stosunku do innych osób lub zwierząt.

Rozpoznawanie wczesnych sygnałów jest niezbędne, by rodzice i opiekunowie mogli skutecznie wspierać rozwój emocjonalny dziecka. Kluczowe jest również zrozumienie, że wczesna interwencja odgrywa ważną rolę w zapobieganiu utrwalania się niepożądanych zachowań. W niektórych przypadkach, wsparcie zewnętrzne od doświadczonego przewodnika (nauczyciela lub psychologa) może okazać się niezbędne.